ПНЕВМОНИЯ

 

     Пневмония – турли хил этиологияли ва патогенезли, морфологик кўриниши ҳамда клиник кечиши бўйича инфекцияга боғлиқ ўткир (асосан бактерияли)   касаллик бўлиб, ўпкани респиратор бўлими шикастланиши, альвеола ичи ва интерстициал тўқималарнинг эксудатив яллиғланиши билан характерланади (39-расм). Касалликга юкуний ташҳис кўкрак қафаси рентгенгенографиясида патологик жараён мавжудлиги тасдиқлангандан сўнг қўйилади.

     Этиологияси. Пневмониянинг асосий қўзғатувчилари граммусбат ва грамманфий бактериялар, ҳужайра ичи патогенлари, камдан-кам ҳолларда замбуруғ ва вируслардир. Ёшларда пневмонияни битта қўзғатувчи келтириб чиқарса (моноинфекция), ёши катталар ва ёндош касаллиги борларда бир нечта қўзғатувчилар (миксинфекция) чақиради.

     Таснифи. Пулмонологларнинг Европа ҳамда Америка торакал жамияти ва V халқаро конгрессида (Москва, 1995) клиник-морфологик, патогенетик хусусиятлари, эпидемиологик жараёнларни ва қўзғатувчига қарши антибиотикларни эмпирик танлаш ҳамда шифокорларга қулайлик туғдириш мақсадида пневмониянинг қуйидаги ишчи таснифи таклиф этилган ва амалиётда қўлланилиб келинмоқда.

1. Касалхонадан ташқари (синонимлари – уй, амбулатория, бирламчи) пневмония.
2. Касалхона ичи (синонимлари – нозокомиал, госпитал, иккиламчи) пневмония. Бемор касалхонага тушгандан 48-72 соатдан кейин ривожланади ва бу шакли 10-15% ни ташкил этади. Аммо ўлим 30-50% ҳолларда кузатилади.
3. Атипик пневмония – ҳужайра ичи қўзғатувчилари (легионелла, микоплазма, хламидия) келтириб чиқаради.
4. Иммун танқислиги (туғма иммунодефицит, ОИТ-инфекцияси) пневмонияси.

Бу тасниф ҳозирги кунга қадар кенг қўлланилиб, ўзини оқлаб келмоқда. Чунки бемордан анамнез йиғиб ва клиник текшириш ўтказилгандан сўнг  дарҳол танлов антибактериал давони бошлаш имконини беради.

Бундан ташқари ташхис қўйганда касалликнинг қўзғатувчиси (иложи бўлса), жараённинг жойлашиши, оғирлик даражаси, асорати, шу билан бирга нафас ва қон айланиши етишмовчилиги, фон, рақобатдош ва ёндош касалликлар кўрсатилиши керак.

     Пневмониянинг оғирлик даражаси:

     Енгил – нафас олиш сони (НС) бир дақиқада  25 дан, пульс 90 тадан кам. 1-2 та сегмент ёки бўлак зарарланган, интоксикация сезиларли эмас, тана ҳарорати 38ºС гача.

     Ўрта – НС бир  дақиқада 25 дан кўп, пульс 100 атрофида, тана ҳарорати 39ºС гача, интоксикация ўртача ривожланган, асоратлар йўқ, бўлак зарарланган.

     Оғир – НС бир  дақиқада 30 дан, пульс 110 тадан кўп, тана ҳарорати 39ºС дан юқори, адинамия билан сезиларли интоксикация, респиратор ва гемодинамик бузилишлар, плеврит, миокардит ва бошқа асоратлар бўлиши мумкин, лекин бемор ҳаётига хавф кам.

     Жуда оғир – яққол ривожланган интоксикация ва церебрал ҳамда неврологик бузилишлар (ўткир психоз, сопор, нафас ритми бузилиши, менингит белгилари ва бошқалар), оғир нафас олиш  ва юрак – қон томир етишмовчилиги, НС бир дақиқада 30 тадан, пульс 110 тадан кўп, коллапс, ўпка шиши, гипоксия ва бошқа асоратлар кузатилади. Ўпкада массив инфильтрация ўчоқлари ва деструкция аниқланади.

     Патогенези. Касалхонадан ташқари ва  госпитал пневмониянинг ривожланишида бир нечта патогенетик механизмлар ётади:

• Ўпканинг респиратор бўлакларига микроорганизмларнинг тушиши;
• Ўпка тўқимасида локал яллиғланишни ривожланиши;
• Касалликда тизимли шикастланиш;
• Асоратларнинг шаклланиши.

Ўпканинг респиратор бўлимига микроорганизмлар учта  асосий йўл билан ўтади:

1. Бронхоген йўл – энг кўп тарқалган бўлиб, оғиз-халқум таркибидаги микроаспирация натижасида микроорганизмларнинг тарқалиши ётади. Маълумки соғлом одам оғиз-халқумида аэроб ва анаэроб бактериялар учрайди. Улардан пневмококк, гемофил таёқчаси, тилла ранг стафилакокк ва ҳатто грамманфий ичак таёқчаси, Фридлендер таёқчаси ҳамда протей топилади (42-расм). Микроаспирация соғлом одамда ухлаш пайтида, қарияларда, ҳушни йўқотганда, алькоголикларда, наркотиклар қабул қилганда, тутқаноқ пайтида кузатилади. Ошқозон ичак касалликларидан-қизилўнгач ахалазияси, гастроэзофагеал рефлюкс, диафрагма чурраси, бириктирувчи тўқиманинг тизимли касалликларидан полимиозит, тизимли склеродермия, Шарп синдромида микроаспирация кузатилади. Нозокомиал пневмониянинг келиб чиқишида асосий механизмлардан бири беморларга сунъий ўпка вентиляциясида эндотрахеал найни ишлатишдир.
2. Ҳаво – томчи йўли. Бу йўл билан қўзғатувчилар ўпканинг респиратор бўлимларига ҳаводан нафас олганда ўтади (пневмококк, гемофил таёқчаси, моракселла, стрептококк, анаэроблар, легионелла, микоплазма, хламидия, вирус ва бошқалар ).
3. Гемотоген йўл. Бунда микроорганизмлар септик ўчоқлардан – сепсис, инфекцион эндокардит, септик тромбофлебит ва бошқалардан ўтади.
4. Контагиоз йўл. Қўшни аъзоларнинг инфекцияланиши билан боғлиқ (медиастинит, жигар абсцесси).

      Ўпка тўқимасида локал яллиғланишнинг ривожланиш механизми 3 босқичда кечади:

1. Альтерация (тўқиманинг шикастланиши).
2. Қон ҳужайрасида эмиграция ва экссудацияси билан микроциркуляциянинг бузилиши.
3. Пролиферация.

     Клиник манзараси. Ҳар қандай пневмониянинг клиник кўриниши  ўпка тўқимаси зарарланганлиги чегараланган белгилари,  унинг ўпкадан ташқари белгилари,  лаборатор ва рентген ўзгаришлар, касаллик асоратининг клиник белгиларини ўз ичига олади. Пневмококк этиологияли бўлакли ва ўчоқли пневмония аҳоли орасида кўп учрайди ва унинг  классик клиник кечишида қуйидаги  морфологик  босқичлар  ажратилади.

• Қуйилиш босқичи. Қон томирлар ўтказувчанлиги ва микроциркуляциянинг бузилиши, ўпка тўқимаси гиперемияси билан характерланади. Тўқима эластиклиги пасайиб, альвеола деворларида шишлар кузатилади ва унинг ичида кўп бўлмаган экссудат йиғила бошлайди.
• Жигарланиш босқичи (гепатизация). Бу босқичда альвеола фиброз экссудат билан тўлади ва у фибрин, эпителия, лейкоцит ва эритроцитлардан иборат бўлади. Ўпка тўқимаси кесиб, макроскопик кўрилганда “қизил” ва “кулранг” жигарланиш ўчоқларини кўриш мумкин. Бу босқич 5-10 кун давом этади.
• Тузалиш босқичи. Яллиғланиш экссудати сўрила бошлайди ва макрофаглар сони кўпаяди. Альвеолада экссудат камайиб, ҳаво билан тўла бошлайди. Узоқ вақтгача альвеола деворининг шиши ва ўпка тўқимаси эластиклигининг пасайиши сақланиб туради.

Бемордан сўраб суриштирилганда қуйидагиларга эътибор бериш керак:

• Диққат билан сўралган беморнинг шикояти.
• Клиник-эпидемиологик баҳолаш, яьни
• қўзғатувчи омилларнинг мавжудлиги (совқотиш, респиратор вирусли инфекция, алькогол эксцесс, кўп чекиш, мия травмаси ёки инсульт ва бошқалар);
• алоҳида жамоада узоқ қолиш (ўқув муассасалари, қамоқхона ва бошқалар)
• бронхит, ЎРВИ, ҳайвонлар ва қушлар билан алоҳида бўлиш;
• бронхоскопия, ўпканинг сунъий вентиляцияси, эндотрахеал найни даволаш ва ташҳислаш  мақсадида ишлатилиши;
• ёндош сурункали касалликларнинг бўлиши (бронх-ўпка, юрак-қон томир, ошқозон ичак тизими, қандли диабет, қон касалликлари, иммун танқислиги ҳолатлари, аллергик реакциялар ва бошқалар);
• хавф омилларининг бўлиши (ёши, чекиш, алкоголизм, наркомания ва бошқалар).

     Бемор шикоятлари: Касаллик белгиларини шартли равишда иккита катта гуруҳга бўлиш мумкин: умумий интоксикация ва  бронх-ўпка. Биринчи гуруҳга иситмалаш, қалтираш, бош оғриши, умумий ва мушакларда ҳолсизлик, иккинчи гуруҳга кўкрак қафасида оғриқ, йўтал, ҳансираш, балғам ажралиши ва бошқалар киради.

     Ўчоқли пневмония клиник-морфологик нуқтаи назардан бўлакли пневмониядан фарқ қилади. Унда яллиғланиш ўчоғи кичик ва бир нечта сегментларни шикастланиши билан кечади. Организмнинг гипер ёки нормергик реакцияси хос  бўлиб, яллиғланиш аста-секин шаклланади ва томирлар ўтказувчанлиги бузилиши яққол намоён бўлмайди. Экссудат шиллиқли ёки шиллиқли – йирингли ва жараён  майда, кам ҳолларда йирик бронхларда кузатилади ҳамда бронх ва ўпка тўқимаси зарарланиши кўринишида бўлади (жадвал). Шунингдек, беморда бўлакли пневмонияга хос бўлган яллиғланиш жараёнининг аниқ босқичлари кузатилмайди.

жадвал

     Крупоз ва ўчоқли пневмонияларнинг дифференциал диагностикаси

 

Белгилари	Бўлакли (крупоз) пневмония	Ўчоқли пневмония
Патогенетик хусусиятлари
Шикастланиш ҳажми	Бўлак, сегмент	Битта ёки бир нечта бўлакча, сегмент ва кўплаб яллиғланиш ўчоқлари бўлиши мумкин
Яллиғланишнинг тарқалиши	Бевосита альвеола тўқимаси	Бронхлардан яллиғланиш ўпка паренхимасига ўтади
Ўпка бўлагининг респиратор зонасида тезкор типдаги сезувчанлик реакцияси	Характерли	Характерли эмас
Бронхлардаги яллиғланиш жараёни	Характерли эмас	Характерли
Нафас йўллари ўтказувчанлиги	Бузилмаган	Бузилган, микроателектаз пайдо бўлиши мумкин
Плевранинг яллиғланиши	Деярли доим	Фақат юза яллиғланиш ўчоғида
Морфологик ўзгаришларни босқичма – босқич  ривожланиши	Характерли	Характерли эмас
Экссудат характери	Фибриноз	Шиллиқ – йирингли, шиллиқли
	Клиник хусусиятлари
Касаллик бошланиши	Ўткир, тўсатдан қалтираш билан тана ҳарорати кўтарилиши ва кўкрак қафасида оғриқ	Аста-секин, ЎРВИ, ўткир трахеобронхит ёки сурункали бронхит қўзишидан кейин
Кўкрак қафасида оғриқ (плеврал)	Характерли	Камдан-кам, яллиғланиш ўчоғи юза жойлашганда
Йўтал	Аввал қуруқ, кейин зангсимон балғам ажралиши	Бошланишидан кўп, шиллиқ-йирингли балғам ажралиши
Интоксикация белгилари	Яққол	Кам даражада
Хансираш	Характерли	Камдан кам
Перкутор товушнинг тўмтоқлиги	Жигарланиш босқичида яққол	Кам даражада, баъзан йўқ
Аускультация	Қуйилиш ва тузалиш босқичида сусайган везикуляр нафас, жигарланиш босқичида бронхиал нафас	Касаллик давомида сусайган везикуляр нафас
Қўшимча нафас шовқинлари	Қуйилиш ва тузалиш босқичида крепитация, жигарланиш босқичида плевранинг ишқаланиш шовқини	Майда пуфакчали нам хириллашлар
Бронхофония бўлиши	Характерли	Характерли эмас

 

     Пневмонияларни  ташҳислашда қуйидаги клиник-лаборатор ва асбобий текшириш  белгиларига эьтиборни қаратиш лозим:

• Касалликни тана ҳарорати кўтарилиши билан, ўткир бошланиши;
• Тўсатдан бошланган йўтал билан геморрагик ёки йирингли характердаги балғам ажралиши;
• Олдин бўлмаган чегараланган перкутор товушнинг тўмтоқланиши ва аускультация белгилари (сусайган нафас, бронхиал нафас, крепитация, майда пуфакчали жарангли нам хириллашлар, плевранинг ишқаланиш шовқини);
• Лейкоцитоз ёки кам ҳолларда лейкопения билан нейтрофилларнинг чапга силжиши;
• Рентгенологик белгилар – олдин кузатилмаган ўчоқли яллиғланиш инфильтрати;

     Пневмонияга чалинган ёки унга шубҳа қилинганда беморлар қуйидаги қўшимча текширишлардан ўтишлари керак.

1. Барча беморлар учун:

♦ беморни клиник кўриги;

♦ қоннинг умумий таҳлили;

♦ қоннинг биокимёвий таҳлили (электролитлар, ферментлар);

♦ ўпкани икки проекциядаги рентгенографияси;

♦ балғамни бактериоскопияси (Грам усулида бўяш);

♦ балғамни экиш (антибиотикка сезувчанлигини аниқлаш);

♦ умумий сийдик таҳлили.

2. Кўрсатмалар бўлганда солиштирма ташҳис ўтказиш мақсадида :

♦ юқори ҳарорат ва қалтираш бўлганда қонни экиш;

♦ вентиляция бузилишида ТНФ ни текшириш;

♦ нафас етишмовчилиги бўлган оғир беморларда қондаги газ (SpО₂ – сатурация, pСО₂) ва кислота-ишқор мувозанатини аниқлаш;

♦ плевра бўшлиғида суюқлик бўлганда, уни цитологик, биокимёвий, микробиологик текшириш;

♦ ўпкада ўсма ёки тўқимасида деструкцияга шубҳа бўлганда МСКТ ёки КТ;

♦ атипик пневмонияда серологик (қўзғатувчига  антителани аниқлаш учун синамалар текширишлари);

♦ фибробронхоскопия-ўсмага шубҳа бўлганда, қон туфлаш кузатилганда, пневмония чўзилиб кечганда;

♦ иммун ҳолатни текшириш (иммун дефицит ва чўзилиб кечган пневмонияга шубҳа бўлганда);

♦ ўпка сцинтиграфияси ЎАТЭ га шубҳа бўлганда.

     Кўрсатма бўлганда йиғилган балғамни Грам усулида бўяб бактериоскопик текшириш қўзғатувчини аниқлашга ва унга асосланиб антибиотик танлашга ёрдам беради.

     Рентгенография – кўкрак қафасини рентгенологик текшириш пневмонияни ташҳислашни асосий усулларидан бири бўлиб, тўғри ва ён проекцияда ўтказилса аниқ, объектив маълумот олишга имкон беради. Рентген хулосалари ўпка майдонини қуйидагича  баҳолашга асосланган:

• Ўпка сурати хусусиятлари;
• Ўпка илдизи ҳолати;
• Ўпка майдонининг сояланиши (ўпка тўқимасининг зичлашиши);
• Ўпка тўқимасининг диффуз ёки чегараланган ёруғланиши.

Бундан ташқари кўкрак қафаси скелети ҳолати ва диафрагманинг жойлашиши ҳам катта аҳамиятга эга.

Компютер томографияси (КТ) – бу кўкрак қафасини “қаватма-қават” қўшимча махсус рентген текшириш усули бўлиб, ўпка паренхимаси ва интерстицияни, трахеобронхиал дарахтлар ҳолатини, ўпка илдизини, кўкс оралиғини текширишда кўпроқ маълумот олиш учун ишлатилади. У юқори маълумот берувчи усул бўлиб, клиник амалиётда  кенг қўлланилади ва пневмония ташхисини тасдиқлаш учун тахминан10% ҳолларда унга зарурат туғилади. Унинг ёрдамида  пневмонияни эрта босқичларда аниқлаш мумкин (46-расмда ўчоқли пневмониянинг компютер томографияси кўрсатилган).

Умумий қон таҳлили – амбулатория ва шифохона  шароитида албатта текширилиши керак бўлган усул ҳисобланади. Лейкоцитлар сони ва унинг  формуласи, эритроцитларнинг чўкиш тезлиги кўпроқ аҳамиятга эга. Лейкоцитоз бактериал пневмония учун  кўпроқ характерли. Хламидия чақирган пневмонияда лейкопения (4,0 x 10⁹/л), микоплазмалида  улар  миқдори меъёрида қолади. 10-15%  ҳолларда лейкоцитоз ёки лейкопения кузатилиши мумкин. Бактериал пневмонияда лейкопения кузатилиши  салбий белги бўлиб, иммунитетнинг ва организм умумий қаршилигининг пасайишидан далолат беради.

Маьлумки лейкоцитлар формуласи  бу унинг  турларининг бир-бирига бўлган фоиздаги нисбати ҳисобланади. Уларга гранулоцитлар (нейтрофиллар – таёқча ядроли, сегмент ядроли, эозинофиллар, базофиллар) ва агранулоцитлар (лимфоцит ва моноцитлар) киради. Пневмония ва ўткир инфекцияда нейтрофилез, формуланинг таёқча ядроли нейтрофиллар ҳисобига чапга силжиши кузатилади. Эритроцитлар чўкиш тезлигининг ошиши ўпкани яллиғланиш касалликларининг асосий характерли белгисидир.

Биокимёвий қон таҳлилида оқсил ва унинг фракцияларини аниқлаш яллиғланиш жараёнининг фаоллигини аниқлашда аҳамиятга эга. Пневмонияда яллиғланиш жараёнининг ўткир фазасида фибриноген, церулоплазмин, гаптоглобулин, α2-макроглобулин, С-реактив протеин ва  сиал кислота, серомукоид миқдори ошади. Қон зардобида α- ва β- глобулин, γ-глобулин, лактатдегидрогеназа ва унинг изоферменти ЛДГ3 миқдори кўпаяди.

Балғамни текширишда макроскопик (балғам характери, миқдори, рангги, тиниқлиги, ҳиди, консистенцияси), микроскопик (ҳужайра ва бошқа балғам элементлари, микроб флоралари), микробиологик (касаллик қўзғатувчилари) текширилади.Уни  микроскопик текширганда фаол яллиғланиш жараёнида балғам шиллиқли ёки шиллиқ-йирингли, нейтрофиллар ва альвеоляр макрофаглар миқдори ошган бўлади. Балғамда эластик толанинг учраши ўпка тўқимасининг деструкцияси ва ўпка абсцесси шаклланишидан маълумот беради. Балғамни микробиологик текшириш пневмонияни ташҳислашда  ҳамда қўзғатувчиларга текширишда муҳим усул ҳисобланади ва бу мақсадда у экилади. Ҳужайра ичи қўзғатувчилари (микоплазма, легионелла, хламидия, риккетсия) алоҳида тайёрланган махсус муҳитга экилади.

Пневмонияни асоратлари. Унинг ўпка ва ўпкадан ташқари асоратлари фарқланади:

1. Ўпкада кузатиладиган асоратлар:

• Ўткир нафас етишмовчилиги;
• Парапневмоник экссудатив плеврит ёки плевра эмпиемаси;
• Ўпка абсцесси;
• Ўткир респиратор дистресс-синдром.

2. Ўпкадан ташқарида кузатиладиган асоратлар:

• Инфекцион-токсик шок;
• Сепсис.

Ўткир нафас етишмовчилиги пневмониянинг оғирлик даражасини кўрсатувчи асосий кўрсаткич бўлиб, бир неча соат ёки кундан кейин ривожланади ва унинг оғир кечишида 60-85% беморларда  кузатилади. Ўткир нафас етишмовчилиги массив альвеоляр инфильтрация, альвеоляр-капилляр мембрана юзаси фаолиятини пасайиши, газ диффузиясининг ва вентиляция-перфузия нисбатининг бузилиши натижасида юзага келади. Нафас олишни тезлашиши, тахикардия, ҳансираш ва марказий цианоз унинг асосий клиник белгиси ҳисобланади.

Инфекцион-токсик шок ўткир томир етишмовчилиги синдроми бўлиб, томир тизимига инфекцияларнинг таъсири натижасида юзага келади ва беморларда  гиповолемик шок ривожланади. Бўлакли пневмониянинг оғир кечишида  уларда ҳароратнинг критик тушиши, тўсатдан кучли ҳолсизлик, бош айланиши, қулоқда шовқин, кўз олди қоронғилашиши, кўнгил айниши, хансирашни  кучайиши, юрак уриб кетиши, совуқ тер босиши кузатилади. Кўздан кечирганда тери ва шиллиқ қаватлар оқимтир рангда, акроцианоз, тери нам ва совуқ, тахикардия, томир уриши бир дақиқада  120 та ва ундан кўп, ипсимон пульс, систолик қон босимини пасайиши (90 мм.сим.уст.) дан, юрак тонларининг бўғиқлиги аниқланади. Оғир ҳолларда сопороз ҳолат ва комага олиб келади. Тана ҳарорати 36 С дан паст, хансираш кучаяди, нафас сони 30-35 бир дақиқада, пульс ипсимон, тез, баъзан аритмик. Юрак тонлари жуда бўғиқ, систолик қон босими 60-50 мм.сим. уст. Буйрак фаолияти пасаяди, олигурия, оғир ҳолларда анурия, қонда мочевина ва креатинин миқдори ошади, кислота-ишқор ҳолати бузилади (метаболик ацидоз).

Сепсис – бу организмнинг инфекцияга тизимли яллиғланиши ҳисобланади ва қуйидаги носпецифик белгилар билан кечади: тана ҳарорати 38 С дан юқори ёки 36 С дан паст, юрак қисқариш сони бирдақиқада 90 тадан юқори, нафас олиш 24 тадан кўп ёки РаСО2 32 мм сим.уст. дан паст (гипокапния), лейкоцитоз ( 12 x 10⁹/л) ёки лейкопения (4,0 x 10⁹/л).

Септик шок артериал гипотензия, метаболик ацидоз, олигурия ёки анурия билан характерланади. Клиник белгилари-кучли интоксикация, ўткир нафас етишмовчилиги, артериал гипотензия, кучли ҳолсизлик, хансираш, тахикардия, совуқ тер босиши. Тери ер ранггида ёки рангпар, акроцианоз, тахикардия, пульс 120 минутига ва ундан кўп, ипсимон пульс.

Ўткир репиратор дистресс-синдром (ЎРДС) ўткир нафас етишмовчилигининг асосий шакли бўлиб, ҳар хил этиологияли ўпканинг ўткир шикастланишида шу жумладан пневмонияда  юзага келади. Шунингдек, иккала ўпканинг диффуз инфильтратив яллиғланишида, кардиоген бўлмаган  ўпка шишида, яққол намоён бўлган гипоксемияда ривожланади. ҚуйидагиларЎРДС нинг асосий сабаблари ҳисобланади:

• Сепсис;
• Кўплаб травмалар;
• Аспирация ;
• Массив трансфузия;
• Пневмония.

ЎРДС нинг патогенезида томирлар ўтказувчанлигининг тўсатдан бузилиши яьни альвеоляр-капилляр мембраналар ўтказувчанлигининг ўткир ошиши натижасида альвеолоцитларнинг диффуз шикастланиши ётади.

Клиникаси  – пневмониянинг бошланишида яққол бўлмаган тахипноэ ва 1-3 кунида эса унинг  оғир шаклини  эслатади. Беморларда  хансираш, қуруқ йўтал, кўкрак қафасида дискомфорт белгиси, юрак уриб кетиши, нафас сиқиши кузатилади. Нафас сиқиши кучайиб, йўтал билан кўпикли балғам пайдо бўлади. Бемор қўзғалувчан, ярим ўтирган ҳолда (ортопноэ), диффуз кўк цианоз, териси нам, тана ҳарорати юқори, нафас актида қўшимча кўкрак мушаклари қатнашиши яққол кўринади. Перкуссияда кўкрак қафасининг орқа пастки қисмида тўмтоқ перкутор товуш, шу жойда сусайган везикуляр нафас негизида крепитация, кейинчалик майда ва ўрта пуфакли нам хириллашлар эшитилади ва ўпканинг ҳамма соҳасини эгаллайди. ЎРДС нинг терминал босқичида олигурия, анурия, протеинурия, микрогемотурия, мочевина, креатинин ошиши, тери ва шиллиқ қаватнинг бироз сариқлиги, гипербилирубинемия, аминотрансфераза, ЛДГ фаоллигининг ошиши,  сопор, мияда қон айланишининг ўчоқли бузилишлари кузатилади.

Текшириш усуллари:

• Қондаги газ таркибини динамикада аниқлаш;
• Кўкрак қафаси рентгенографияси;
• Ташқи нафас фаолиятини баҳолаш;
• Умумий ва биокимёвий қон, сийдик таҳлили;
• ЭКГ;
• Юрак ўнг бўлимини катетеризацияси.

Қондаги газ таркибида гипокапния ва респиратор алколоз кузатилади. Ўпка кенгайишининг пасайиши нафас мушакларининг чарчаши ва вентиляция ҳажмининг камайишига олиб келади. Натижада гиперкапния ва гипоксемия ривожланади. Рентгенографияда ўпка шиши белгилари кузатилади.

Даволашдан мақсад оксигенацияни яхшилаш бўлиб, азот оксидининг ингаляциядаги шакли оғир гипоксемияни даволашда ишлатилади. Альмитрин вентиляцион-перфузион нисбатни яхшилашга қаратилган. Улар ёрдам бермаганда глюкокортикостероидлардан фойдаланилади. Жумладан метилпреднизолон кунида 10-20 мг/ бир килограмм тана  вазнига буюрилади.

Касалхонадан ташқари пневмония

Этиологияси. Касалхонадан ташқари пневмонияни:

• Пневмококклар (Streptococcus pneumoniae) – 30-50%;
• Гемофил таёқчаси (Haemophilus influenzae) – 5-10%;
• Микоплазма (Mycoplasma spp.) – 20-30%;
• Хламидия (Chlamydia pneumoniae) – 2-8%;
• Легионелла (Legionella spp.) – 2-10%;
• Моракселла (Moraxella catarralis) – 1-2%;
• Вируслар – 2-15% ва бошқа флоралар келтириб чиқаради.

Пневмококк граммусбат бактерия ҳисобланиб, ҳаво-томчи йўли билан тарқалади. Кўп ҳолларда пневмококкли пневмония кузатилиб, у олдин бўлакли, крупоз, плевропневмония деб ҳам аталган. Унда ўпканинг полисегмент ёки бўлакли зарарланиши ётади.

Клиник манзараси. Касаллик ўткир бошланиб, касалхонадан ташқарида тана ҳароратининг 39-40º гача кўтарилиши, эт жунжикишининг такрорланиши, кучли бош оғриши, йўтал, шиллиқ ва йирингли ёки “зангсимон” балғам (таркибидаги эритроцитлар ҳисобига), кўкрак қафасида оғриқ, унинг нафас олганда ва йўталганда кучайиши, зарарланган томонни нафас олганда соғ томондан орқада қолиши, хансираш, ҳаво етишмаслиги, умумий интоксикация белгилари – ҳолсизлик, иштаҳа йўқлиги, бош оғриши, миалгиялар, баъзан артралгиялар, тахикардия, аритмия, бурун-лаб учбурчагида герпетик тошмалар кузатилади. Бемор юзи рангпар, бурун қанотлари нафас олганда кенгаяди. Лабларида цианоз, нафас олиш юзаки, бир дақиқада 40 тагача, пульс тезлашган бир дақиқада 120 та, қон босими пасайган. Касалликнинг бошланғич босқичида йўтал аввал қуруқ, сўнгра шиллиқ балғамли. Альвеолалар аста-секин некробиозга учраган ҳужайра қолдиқлари ва экссудат билан тўлиб боради, зарарланган соҳада перкутор товуш тўмтоқлашган. Аускультацияда ўпканинг яллиғланган соҳасида везикуляр нафас сусайган ва крепитация indux (нафас олганда яллиғланиш экссудати билан тўлган альвеола деворларининг бир-биридан ажралиши туфайли юзага келади) эшитилади. Касалликни авж олиш босқичида йўтал “зангсимон” балғамли бўлиб, товуш дириллаши кучаяди. Перкуссияда ўта бўғиқ товуш, аускультацияда бронхиал нафас эшитилади. Тузалиш босқичида тана ҳарорати пасайиб, шиллиқли балғам кўп ажрала бошлайди. Товуш дириллаши пасаяди, перкуссияда бироз бўғиқ товуш, аускультацияда бронхиал нафас йўқолиб, крепитация redux пайдо бўлади ҳамда йирик пуфакли нам ва қуруқ хириллашлар эшитилади.

Лаборатор ва асбобий текширишлар

Рентген текширишда касалликнинг биринчи кунида инфильтратив соя аниқланмаслиги ёки суст соя кўриниши мумкин.

Учинчи кундан бошлаб ўпка сурати кучайган, шикастланган томонда унинг  илдизи кенгайган ва интенсив гомоген бўлмаган соя кўринади. Жараён кўпинча ўпканинг ўнг бўлаги юқори ва пастки сегментларида жойлашади, баъзан бир ёки икки томонлама бўлиши мумкин (47-расм, 48-расм). Пневмониянинг тузалиш босқичида соянинг интенсивлиги ва ўлчами аста-секин кичрайиб, соя йўқолади (49-расм).

 

Ўпкада деструктив жараён ёки ўсмага шубҳа бўлганда КТ текшируви ўтказилади.

ТНФ текшириш ёрдамида вентиляция бузилишларидан рестрикция қайд этилади.

Қонда нейтрофилли лейкоцитоз (12 – 25 x 10⁹/л), лейкоцитар формуласини чапга силжиши, лимфопения, ЭЧТ ошиши, С-реактив оқсил пайдо бўлиши кузатилади.

Сийдикда кўпинча протеинурия, цилиндрурия, микрогемотурия аниқланади.

Балғам бактериологик ва бактериоскопик Грам усулида бўяб текширилганда эритроцитлар, сегмент ядроли лейкоцитлар, грам мусбат кокклар топилади.

Кечиши. Беморларни даволаш жараёнида антибиотиклар самарали таъсир этса, тана ҳарорати 2-3 кунда тушади, интоксикация белгилари йўқолади, яллиғланишнинг обьектив белгилари камаяди. Касалликнинг иккинчи-учинчи ҳафтасида қоннинг лаборатор кўрсаткичлари меъёрига келади, обьектив ўзгаришлар аниқланмайди. Пневмониядан тузалиш 4 ҳафтага бориб якунланади. Организмни реактивлиги паст бўлган беморларда касаллик 8 ҳафтагача чўзилиши мумкин. Ёндош касалликлари (сурункали обструктив бронхит, бронхиал астма, алькоголизм) бор беморларда аксарият ҳолларда пневмония ўткир бошланмайди яъни иситма, йўтал, ҳансираш аста-секин кучайиб боради ва кейинроқ эс-ҳушни бузилиши, ҳолсизлик қўшилади. Бундан ташқари шифокорга мурожаат қилгунга қадар аспирин, антибиотик ва сульфаниламидлар қабул қилган беморларда ҳам касалликнинг кечиши ўзгарган бўлади.

Асоратлари. Ўпкада – экссудатив плеврит, ўпка абсцесси ва гангренаси, плевра эмпиемаси, бронхообструктив синдром, ўткир нафас етишмовчилиги. Ўпкадан ташқари –  ўткир ўпкали-юрак, инфекцион-токсик шок, перикардит, ўткир бактериал эндокардит, миокардит, артритлар, менингит, менингоэнцефалит, томир ичи диссиминирланган синдроми, ичакнинг паралитик бузилиши, токсик гепатит, ўткир психоз, камқонлик ва  гломерулонефрит.

Касалхонадан ташқари пневмониянинг оғир кечишини кўпинча  пневмококк, тилла ранг стафилакокк, легионелла ва клебсиеллалар чақиради.

Касалхона ичи (госпитал, нозокомиал) пневмонияси

Этиологияси. Касалхона ичи пневмонияси бемор касалхонада ётганидан кейин 48-72 соат ўтгач бошланади ва клиник жиҳатдан оғир кечади. Касалликнинг келиб чиқишида:

• Тилла ранг стафилакокк (грам манфий Staphylococcus aureus) -2,7-30%;
• Пневмококк (Streptococcus pneumoniae) – 10-16,3%;
• Легионелла (Legionella pneumophilla) – 23% гача;
• Кўк йиринг таёқча (Pseudomonas aeruginosa) – 17%;
• Клебсиелла (Klebsiella pneumoniae) – 8,2-12%;
• Ичак таёқчаси (Eschericha coli) – 17,3-32,3%;
• Протей флораси (Рroteus vulgaris) – 8,2-24% ва анаэроб қўзғатувчилар.

Шунингдек Peptostreptococcus, Fusobacterium, Bacteroides (5-10%) ҳам  келтириб чиқаради.

Касалхона ичи яъни госпитал пневмонияга  қуйидаги хавф омиллари сабаб бўлиши мумкин:

• Циркулятор бузилишлар (инфаркт);
• Бронхларнинг босилиши ва обтурацияси;
• Травматик – бўйин, кўкрак ва қорин бўшлиғи аъзоларида амалга оширилган жарроҳлик амалиётларидан кейин;
• Реанимация бўлимида даволаниш, сунъий йўл билан ўпкага ҳаво юбориб туриш, эндотрахеал, трахеостомик найлар ва назогастрал зонд қўйиш, ҳар хил катетрларни қўллаш, коматоз ҳолатида бўлиш;
• Иммуносупрессорлар, антацидлар, миорелаксантлар билан даволаниш, узоқ муддат кучли седатив дорилар таъсирида бўлиш ва беморни энтерал йўл билан овқатлантириш;
• Ўпкани сурункали обструктив касаллиги;
• Патоген флораси бўлган бурун-халқум ва меъда суюқлигининг микроаспирация йўли билан ўпкага ўтиб туриши.

Стафилакоккли пневмонияни тилла ранг стафилакокк чақиради ва асосан госпитал пневмонияда кузатилади. У А ва В грипп эпидемияси билан боғлиқ бўлиб, жарроҳлик амалиётидан кейин, ёш болаларда, қарияларда, муковисцидоз билан оғриганларда, наркоманларда кўпроқ учрайди.

Клиник манзараси.  Касаллик ўткир бошланиб, қайта қалтирашлар, юқори ҳарорат, яққол интоксикация, сепсис, хансираш ва оғир кечиш билан характерланади. Йўтал билан шиллиқ ёки шиллиқ-йирингли балғам ажралади. Объектив текшириш ва периферик қонда яққол намоён бўлган (донадор ва таёқча ядроли лейкоцитлар) яллиғланиш белгилари аниқланади. Рентгенда кўпроқ ўпканинг юқори бўлаги шикастланганлиги, ҳар хил контурли, гомоген бўлмаган яллиғланиш соялари ва деструкциялар аниқланади (50-расм).

Стафилакоккли пневмониянинг қуйидаги шакллари фарқланади:

• Ўпканинг стафилакоккли деструкцияси – рентгенда гомоген бўлмаган инфильтрация асосида юпқа деворли деструкция бўшлиқлари – “стафилококк булла” лари аниқланади ва нисбатан енгил кечади. Монанд даволанганда жараён 6-12 ҳафтадан сўнг тузалади.
• Инфильтрацияли шакли оғир кечиб, сепсис белгиларини эслатади. Перкуссияда шикастланган соҳада сезиларли тўмтоқ перкутор товуш, аускультацияда сусайган везикуляр нафас, крепитация, баъзан бронхиал нафас эшитилади. Рентгенда ҳар хил катталикдаги

инфильтратли соялар аниқланиб, улар аста-секин 4-6 ҳафта ва ундан кўп муддатда сўрилади.

• Абсцедирловчи шакли жуда оғир кечиб, қалтираш, юқори тана

ҳарорати, интоксикация, кўкрак қафасида оғриқ, ҳансираш кузатилади. Абсцесс ёрилгандан кейин кўп миқдорда йирингли балғам, баъзан қон аралаш чиқади ва интоксикация белгилари камаяди. Рентгенда абсцесс ёрилишидан олдин инфильтратли соялар, кейин эса горизонтал сатҳдаги суюқлик бўлган бўшлиқлар кўринади.

• Ўпканинг метастазли стафилакоккли деструкциясида инфекция

гематоген йўл билан тарқалиб, иккала томон ҳам зарарланади ва септик ҳолат ривожланади. Рентгенда кўплаб абсцесс ўчоқлари кузатилади.

• Ўпка-плевра шакли ҳам оғир кечиб, унда кўплаб инфильтратлар ва

абсцесс ўчоқлари ривожланади.

Умуман олганда стафилакоккли пневмония оғир кечиб, ўпка эмпиемаси, абсцесси, пневмоторакс, йирингли перитонит ва перикардит каби асоратларни келтириб чиқаради.

Стрептококкли госпитал пневмония кам учрайди ва β-гемолитик стрептококк чақиради. У асосан грипп, қизамиқ, сув чечак ва кўк йўталнинг асорати сифатида кузатилади. Касаллик қалтираш, иситмалаш, ҳансираш, йўтал, қон аралаш балғам ва кўкрак қафасида оғриқ белгилари билан ўткир бошланади. Пневмония ўчоқлари  йирик бўлмаганлиги сабабли перкуция ва аускультация белгилари яққол намоён бўлмайди. Рентген текширишда инфильтратлар кўпинча ўпканинг пастги бўлагида жойлашганлигини, ўчоқлар қўшилиб бўлакли пневмония манзарасини кўриш мумкин (псевдолабуляр пневмония) (51-52-расмлар).  Касалликнинг энг кўп учрайдиган асорати плевра эмпиемаси ҳисобланади.

Ичак таёқчаси ва грамм манфий бактериялар (энтеробактериялар) чақирган пневмония ҳам шифохона шароитида антибиотикотерапия фонида, асосан қорин бўшлиғи аъзолари жарроҳлик амалиёти, ҚД, алкоголизм ва ЎСОК кейин ривожланади. Инфильтратнинг жойлашиши ўчоқли характерда бўлиб, даволаш жуда мураккаб ҳисобланади. Жараён ўпканинг пастги бўлакларида жойлашиб, асорати сифатида плевра эмпиемаси кузатилади.

Фридлендер (клибсиелла – Klebsiella pneumoniae) пневмонияси кўпроқ 60 ёшдан катта эркакларда, алкоголизмда, организм  кучсизланганда, сурункали интоксикация, ҚД билан касалланган ва кўкрак ёшидаги болаларда ривожланиб, жуда оғир кечади. Касаллик кўкрак қафасида оғриқ, оғир хансираш, цианоз, кучли иситмалаш ва интоксикация билан ўткир бошланади. Крупоз пневмониядан фарқли равишда дарҳол йўтал билан йирингли, қонли, баъзан смородина желеси кўринишидаги, куйган гўшт ҳидини эслатувчи балғам ажралади. Яллиғланиш жараёни қон туфлаш ва томирлар тромбози билан бирга келади. Обьектив  белгилар: қисқа перкутор товуш, бронхиал нафас, бронхофония кучайган ва нам хириллашлар эшитилади. Рентгенда жараён ўпканинг ўнг томони, юқори бўлагида, интенсив гомоген бўлмаган соя ва шикастланган ўпка ҳажми кичрайганлиги, битта ёки кўплаб парчаланиш бўшлиқлари кўринади. Абсцесс ривожланганда горизонтал сатҳдаги суюқлик кўринади. Балғамни бактериологик текширганда Klebsiella pneumoniae топилади ва унинг стрептомицин, рифампицинга сезгирлиги аниқланади. Кўпинча касаллик узоқ муддат кечади.

Кўк йиринг таёқча (Pseudomonas aeruginosa) чақирадиган касалхона пневмониясида, узоқ вақт антибиотиклар билан нотўғри даволаниш, оғиз ва бурун бўшлиғи инфекциялари, муковисцидоз, лейкоз билан касалланган кучсиз беморларда, куйиш, йирингли яралар, сийдик йўллари инфекцияси, ўпка ва юракда ўтказилган оғир жарроҳлик амалиётидан кейин ривожланади. Касаллик ўткир бошланиб, бемор аҳволи тезда оғирлашади. Эрталабки юқори ҳарорат, кескин ривожланган интоксикация, хансираш, цианоз, тахикардия кузатилади. Объектив текширганда перкутор товуш зарарланган соҳада бўғиқлашган, крепитация ва майда пуфакчали нам хириллашлар эшитилади. Бу пневмонияга тезда янги ўчоқларнинг пайдо бўлиши, абсцессланиш  ва фиброзли ёки экссудатли плевритларнинг ривожланиши хос. Рентгенда ўчоқли сояланишлар, яллиғланиш инфильтрати диссеминацияга мойил бўлиб, кейинчалик абсцесс ва плевритлар аниқланади.

Гемофил таёқчаси (Haemophilus infuenzae) чақирган пневмония ўткир вирусли респиратор инфекция ўтказган қандли диабет ва сурункали носпецифик ўпка касалликлари негизида ривожланади. Менингит, перикардит, плеврит, артритлар билан асоратланиши мумкин. Балғам грам усулида бўялганда грам манфий коккобацилл – Н. Infuenzae нинг топилиши антибиотикларни танлашда муҳимдир.

Вирусли пневмониялар кўпроқ эпидемиялар даврида учрайди ва уларга А, В вирусли грипплар, парагрипп, аденовирус, синцитиал тўқима вируслари, энтеровируслар сабаб бўлади. Бундай пневмониялар сезиларли гипоксемия билан оғир ўтади, обьектив ва рентген белгиларнинг жуда кам бўлишига қарамай, яллиғланиш жараёнининг тарқалиши, лейкоцитлар сонининг камайиши хос.

Иммун танқислиги пневмонияси

Этиологияси. Иммун танқислиги пневмониясига олиб келувчи сабаблар:

• Ёмон сифатли ўсмалар;
• Суяк кўмиги ёки аъзоларнинг трансплантацияси;
• Туғма ёки орттирилган гуморал ёки ҳужайра иммундефицити (миеломалар, орттирилган гипогаммаглобулинемия, сурункали лимфолейкоз, лимфогранулематоз, ОИТ-инфекцияси билан касалланганлар);
• Сурункали касалликлар ёки клиник ҳолатлар;
• Бириктирувчи тўқиманинг диффуз касалликлари;
• Ўпкани сурункали обструктив касаллиги;
• Оғир камқонлик;
• Наркомания;
• Буйрак етишмовчилиги;
• Амилоидоз;
• Кортикостероидлар билан узоқ даволаш;
• Берилиоз;
• Қариялар.

Иммун танқислиги пневмонияни келтириб чиқарувчи асосий қўзғатувчилар: Haemophilus infuenzae, Legionella spp., Staphylococcus aureus, Pneumocistis carini, протейлар, замбуруғлар, вируслар (герпес, цитомегаловирус), сил таёқчаси.

ОИТ-инфекцияси бўлганларда пневмонияни чақирувчи асосий этиологик омил пневмоцистлар (Pneumocistis carini), токсоплазма, цитомегаловирус, герпес вируси, аспергиллёз (Aspergillus) замбуруғи, криптококк ҳисобланади.  Уларнинг деярли ярмида пневмоцист пневмонияси кузатилиб, кўпинча бемор  ўлимига сабаб бўлади. Бундан ташқари лейкоз билан касалланганларда ҳам, унинг ривожланиш хавфи юқори.

Pneumocistis carini қўзғатувчиси 1980 йилда очилган бўлиб, соғлом одамлар ўпкасида фаол бўлмаган  ҳолатда бўлади, аммо ҳужайра иммунитети фаолияти бузилганда оғир пневмонияни ривожланишига сабаб бўлади. Беморларнинг кўпчилигида касаллик аста-секин бошланади. Уларни умумий ҳолсизлик, иситмалаш, йўтал,  қийин ажралувчи балғам (баъзан, қон аралаш), ҳансираш безовта қилади. Объектив текширилганда цианоз, жигар, талоқ катталашиши, аускультацияда ўпканинг турли хил жойларида қуруқ ва майда пуфакчали хириллашлар, перкуссияда ўпка илдизининг кенгайганлиги аниқланади. Рентгенда касаллик бошланишида иккала ўпка илдизида, кейинчалик перифериягача тарқалган массив инфильтратлар аниқланади. Бу эса пневмоторакс ривожланишига олиб келади. Лимфаденопатия кузатилади. Қўзғатувчи балғамда, бронх ажралмасида, транстрахеал аспиратда қидирилади. Қонда лейкопения ва лимфопенияни (Т-лимфоцит-хелперларнинг камайиши) кузатилиши мумкин.

Цитомегаловирус пневмония кучли интоксикация, юқори ҳарорат билан оғир кечиб, тезда нафас етишмовчилигига олиб келади ва цианоз, ҳансираш қўшилади. Аускультацияда дағал нафас негизида тарқалган қуруқ ва майда пуфакчали хириллашлар эшитилади. Рентгенда интерстициянинг тарқалган шикастланиши кўрилади. Ушбу пневмонияга ҳам юқори ўлим хавфи характерли. Ташхисни тасдиқлаш учун балғам, сўлак, сийдик, орқа мия суюқлиги цитологик текширилади ва «цитомегал» ҳужайралари аниқланади.

Атипик пневмония. 1938 йилда «атипик пневмония» ибораси Рейман томонидан тавсия этилган бўлиб, унинг қўзғатувчилари бўлган микоплазма 50- йилларда, легионелла 70 – йилларда, 80 – йилларда эса хламидия эканлиги аниқланган. Улар ҳужайра ичи патогени ҳисобланади. Бу пневмонияга атипик клиник кечиш  хос.

Микоплазмали пневмония (Mycoplasma pneumoniae)  пневмония билан касалланганларнинг 20% ни ташкил этади. Касалликни оила ичида тарқалиши характерли бўлиб, куз ва қиш фаслларида, мактаб ёшидаги болалар, талабалар ва ҳарбийлар (5 ёшдан 40 ёшгача) орасида  кўпроқ учрайди. У зарарланган одамдан ҳаво томчи йўли билан ўтади ва яширин даври 3 ҳафтагача. Касаллик аста-секин бошланиб, дастлаб юқори нафас йўлларининг зарарланиши юз беради ва бош оғриғи, кам ҳаракатлик, иситмалаш, миалгия, кўп терлаш, кучли ҳолсизлик, томоқ оғриши, овоз бўғилиши кузатилиб, кейинчалик бронхит ва пневмония белгилари намоён бўлади. Беморларнинг 50% да гайморит кузатилади. Йўтал микроплазмали пневмонияни   кўп учрайдиган белгиси ҳисобланиб, кам шиллиқли балғам ва баъзан қон аралаш бўлади. Иситмалаш микоплазмали инфекциянинг характерли белгиси бўлса ҳам, юқори даражага кўтарилмайди ва рентген ўзгаришлар ҳамда қон таҳлилидаги белгиларга мос келмайди.

Беморларда қуйидаги респиратор ва респиратор бўлмаган белгилар ёки улардан айримлари кузатилиши мумкин:

• Юқори нафас йўллари (фарингит 6-59%, ринорея – 2-35%, қулоқда оғриқ – 5%, трахеит, симптомсиз синусит ва бронхит);
• Плеврит, абсцесс;
• Гематологик (гемолитик камқонлик, тромбоцитопеник пурпура);
• Ошқозон-ичак (гастроэнтерит, гепатит, катарал панкреатит);
• Мушак-скелет (миалгия, артралгия – ҳақиқий артрит белгиларисиз ва полиартрит);
• Юрак-қон томир (миокардит, перикардит);
• Дерматологик (терининг папулез шикастланиши, полиморф эритема);
• Неврологик (менингит, менингоэнцефалит, нейропатия, церебрал атаксия, невритлар);
• Полилимфоаденопатия, септикопиемия ва гломерулонефрит.

Перкуссияда яллиғланган жойда қисқа ўпка товуши, аускультацияда айрим ҳолларда хириллашлар (баъзан, қуруқ ёки нам, майда пуфакчали хириллашлар) эшитилади. Рентгенда ўпка расми кучайганлиги ва перибронхиал инфилтрация хос. Баъзан гомоген бўлмаган инфильтрация кузатилиб, ўпканинг пастки, кам ҳолларда юқори ва ўрта бўлагида, 10-40% иккала томонда аниқланиб, инфильтрат ўпка илдизидан периферияга тарқалади (53-54-расмлар).

Касалликнинг клиник белгилари 1-2 ҳафта, рентгендаги ўзгаришлар 3 ҳафтагача чўзилади. Антибиотиклар билан даволаш монанд бўлмаса тана ҳарорати ва бошқа белгилар бир ойдан кўп давом этиши мумкин. Тузалгандан кейин ўпка тўқимасида дағал фиброз ўзгаришлар қолади (55-56-расмлар). Баъзан ателектаз, ўпка илдизи лимфа тугунлари катталашиши, плеврит аниқланиши мумкин. Қонда лейкоцитоз бўлмаган ҳолда, ЭЧТ, лимфоцитлар ва антитела титрининг ошиши характерли. Балғамни оддий бактериоскопик усулда текширганда микоплазма аниқланмайди. Аниқлаш учун унини иммунофлуоресценция ёки иммунофермент усулида текшириш керак.

Легионеллез пневмония (Legionella pneumophila) ёки легионерлар касаллиги Пенсильванияда Америка легионлари съезди қатнашчилари томонидан 1976 йилда ёзилган. Сьезд қатнашчиларининг кўпчилиги ўткир атипик пневмония билан касалланиб, 20% да ўлим кузатилган. Қўзғатувчи кондиционер ҳавосидан меҳмонхонага кириб, уларни зарарлаган. Легионелла грамманфий бактерия бўлиб, инфекция манбаи аэрозоллар кондиционер хавоси, душ, ванна қурилмалари, сув ҳавзалари ҳисобланиб, асосан ёзда кузатилади.

Легионеллез касалхона ичи ва касалхонадан ташқари пневмонияга олиб келиши мумкин ва унда қуйидаги хавф омиллари аҳамиятга эга:

• Сурункали алькоголизм;
• Сурункали бронхопульмонал патология;
• Чекувчилар;
• Қандли диабет;
• Иммун дифицит ҳолатлар;
• Иммундепрессант қабул қилувчилар;
• Кондиционер, канализация, душ ва сув ишлари билан шуғулланувчилар.

Касаллик кўпроқ ўрта ва катта ёшли эркакларда учрайди ва ўпкага ҳаво-томчи йўли орқали тушади. Яширин даври бир неча соатдан 10 кунгача бўлиб, унда юқори нафас йўлларининг шикастланиш белгилари аниқланмайди. Касаллик ўткир бошланиб кучли ҳолсизлик, қалтираш, тана ҳароратини кўтарилиши (39-40ºС ва ундан юқори), кўнгил айниши, қайд қилиш, миалгия, анорексия, кучли бош оғриши, хансираш, йўтал, баъзан қон туфлаш, атрофни ҳис қилишни йўқолиши, галлюцинация, периферик нейропатия кузатилади. Аксарият ҳолларда легионеллез пневмонияда ўпканинг ўнг томони ва пастки бўлаги зарарланади. Объектив кўрикда тўмтоқ перкутор товуш, чегараланган крепитация, бронхиал нафас, майда пуфакчали хириллашлар эшитилади. Рентгенда кучайган ўпка сурати ва инфилтрат соялари кўринади. 50% га яқин беморларда экссудатив плеврит ривожланади. Қонни биохимёвий таҳлилида ишқорий фосфатаза, креатинфосфокиназа, аминотрансфераза фаоллиги юқорилиги, гипербилирубинемия, гипонатриемия, гипофосфатемия, альбумин миқдорининг пасайиши характерли. Периферик қонда лейкоцитоз (10 – 15 x 10⁹/л), унинг формуласини чапга силжиши, нисбий лимфопения, тромбоцитопения, ЭЧТ нинг кескин ошиши (60-80 мм/ч), сийдик таҳлилида гематурия ва протеинурия аниқланади. Касаллик оғир кечганда сезиларли нафас етишмовчилиги, инфекцион-токсик шок, ўпка шиши ва инфаркти, ошқозон, ичак, бачадондан қон кетишлар ривожланиши мумкин.

Балғам, транстрахеал ва бронхоскопия ёрдамида олинган шиллиқ   плеврал суюқлиги, қонни махсус муҳитга экканда унинг ўсиши асосий ташҳисий белги ҳисобланади. Балғамни экканда 30-70% ҳолларда легионелла аниқланади. Бундан ташқари қон плазмасида антитела титрининг  ошганлиги қайд этилади.

Хламидия чақирган пневмониянинг хавф омили қушлар билан мунтазам алоқада бўлиш ҳисобланади. Унинг ривожланишида хламидиянинг 3 хил шакли – Chlamydia trachomatis, Chlamydia pneumoniae, Chlamydia psittaci шакллари муҳим аҳамиятга эга.

Chlamydia trachomatis – қўзғатувчиси урогенитал хламидиоз ва трихома бўлиб, аёллар жинсий аъзоси хламидий инфекцияси манбаи ҳисобланади. У 5-13% ҳомиладор аёллар бачадонининг бўйнида жойлашиб, 6 ойгача бўлган чақалоқларда пневмониянинг ривожланишига сабаб бўлади. Chl. trachomatis эркак ва аёлларда уретрит, цервицит ва бошқа кичик чаноқ аъзолари касалликларини келтириб чиқаради, натижада фаллопий найининг чандиқли ўзгаришлари ҳамда бепуштликка олиб келади.

Chlamydia рneumoniae – пневмония, бронхит, фарингит, синусит ва отитларни чақиради. Бундан ташқари атеросклероз, ўткир эндокардит, миокардит, саркоидоз, артритга сабаб бўлиши мумкин. Қўзғатувчи бемордан соғлом кишига ҳаво-томчи йўли орқали ўтади. Касаллик ёшларда (5-35 ёш) кўпроқ кузатилиб, бошланишида кучли қуруқ йўтал, кейинчалик шиллиқли балғам, субфебрил (баъзан юқори бўлса ҳам қалтираш кузатилмайди) ҳарорат билан кечади. Бош ва мушакларда оғриқ, умумий ҳолсизлик, ҳар хил даражадаги интоксикация белгилари беморни безовта қилади. Аускультацияда ўпка пастки бўлагини айрим жойларида қуруқ ва майда пуфакчали хириллашлар эшитилади. 10-15% беморларда касаллик оғир кечиб, кучли интоксикация кузатилади, жигар ва талоқ катталашади. Рентгенда интерстициал ўзгаришлар, периваскульяр, перибронхиал инфильтрация, ўпка сурати кучайган, баъзан майда ўчоқли (2-3 см) инфильтрация кўринади. Периферик қонда лейкопения, ЭЧТ ошиши аниқланади. Chl. рneumoniae қўзғатувчисини балғамни иммун-флуоресцент усулида – товуқ эмбриони муҳитига балғам экиб текширилади ва аниқланади.

Chl. psittaci тўтиқуш, курка, каптар, канарейка ва айрим денгиз қушларида кузатилади. Инфекция манбаи тўтиқуш бўлса пситтакоз, бошқа қушлар бўлса орнитоз деб аталади. Яширин даври 1-3 ҳафта бўлиб, касаллик ўткир бошланади. Тана ҳарорати 39-40ºС дан юқори, қалтираш, яққол интоксикация – бош оғриши, умумий ҳолсизлик, миалгия, иштаҳа йўқолиши, қайд қилиш кузатилади. Касалликнинг 3-4 куни қуруқ йўтал, кейинчалик шиллиқ-йирингли, баъзан қон аралаш балғам, кўкрак қафасида оғриқ пайдо бўлади. Перкуссияда тўмтоқ товуш, аускультацияда дағал нафас, қуруқ ва майда пуфакчали хириллашлар кўпроқ ўпканинг пастки бўлагида эшитилади. Рентгенда интерстициал зарарланишлар, ўпка сурати кучайган, илдизи кенгайган, майда ўчоқли инфильтратлар аниқланади. Периферик қонда лейкопения, ЭЧТ  ва антителалар титрининг ошиши ташхисий аҳамиятга эга.

Аспирацияли пневмония алькоголизм, наркомания, эпилепсия, коматоз ҳолатидаги беморлар, мияда қон айланишининг бузилиши ва шулар туфайли ютиш жараёни қийинлашган, қайд қилиш кузатиладиган, назогастрал зонд қўйилган ва ёши катта кишиларда учрайди. Ушбу пневмонияда оғиз-халқум микрофлораси (анаэроб инфекция), стафилакокк, грамманфий микроорганизмлар асосий қўзғатувчи ҳисобланади. Беморларга рефлюкс-эзофагит белгилари, периодонтит, ҳуш ва ютишнинг бузилиши хос. Ушбу пневмония узоқ кечиши билан характерланади. Балғам чириган ҳидли бўлади. Рентгенда кўпинча ўнг ўпка пастки бўлаги илдиз ёнининг қаттиқлашгани кўринади. Беморда ўпка гангренаси ва плевра эмпиемаси юзага келиш хавфи юқори.

Даволаш. Европа респиратор жамияти томонидан  қуйидаги ҳолатларда касалхонадан ташқари пневмонияни  шифохона шароитида  даволаш тавсия этилган (1997).

• Ёши 65 катта беморлар;
• Сурункали ёндош касаллиги бор кишилар (ўпкани сурункали обструктив касаллиги, юрак етишмовчилиги, сурункали жигар, буйрак касаллиги, қандли диабет, алкоголизм ёки токсикомания, иммунодефицит ҳолатлар);
• Уч кун давомидаги амбулатор даволашнинг самарасизлиги;
• Ўпка тўқимасининг инфицирланишида асосий сабаб макроаспирация бўлиши;
• Хансираш (нафас олиш сони 1 дақиқада 30 тадан кўп);
• Ностабил гемодинамика (систолик АД<90 мм сим.уст. ёки диастолик АД<60 мм сим.уст.);
• Ўпкадан ташқари инфекция (масалан, мия абсцесси сийдик йўлллари инфекцияси ва бошқалар);
• Ўпканинг иккита ёки ундан кўп бўлакларини шикастланиши;
• Плеврада  суюқлик бўлиши ;
• Ўпка тўқимаси деструкцияси (абсцедирланган);
• Септик шок;
• Хона ҳароратида РаО2<60 мм сим.уст. ёки РаСО2>50 мм сим.уст. бўлиши;
• Лейкопения ёки лейкоцитоз;
• Камқонлик (гемоглобин <90 г/л ёки гематокрит < 30%);
• Буйрак етишмовчилиги (мочевина > 7 ммоль/л);
• Ижтимоий ҳолат (уй шароитида беморнинг қаровчиси ва шароити йўқлиги);

Этиологик даво – пневмонияларнинг эпидемиологиясини ўрганиш, синчковлик билан анамнез йиғиш ва клиник мезонларини таҳлил қилиш  антибиотикларни эмпирик танлаш имконини яратади. Дориларни тўғри танлаш ва қўллашда беморнинг илгари қандай бронх-ўпка касаллиги билан оғриганлиги ва антибиотик олганлиги ҳамда унинг дозасини аниқлаш ва балғамни бактериологик текшириш муҳим аҳамиятга эга.

Пневмонияларни даволашнинг асосини монанд ва ўз вақтида бошланган антибиотикотерапия ташкил қилса, уни танлашнинг муҳим  мезони касалликни чақирган этиологик омилни назарда тутишдан иборатдир. Антибиотикларнинг самарадорлигига 48-72 соатдан кейин баҳо берилади. Бунда интоксикация белгилари, тана ҳарорати, лекоцитлар формуласининг меъёрдалиги, йирингли балғамнинг камайиши, нафас етишмовчили йўқлиги, аускультация ва рентген ўзгаришлар эътиборга олинади. Агар беморда юқоридаги белгилар сақланиб қолса бошқа антибиотиклар буюрилади.  Қуйидаги беморларни амбулатория шароитида антибиотиклар билан даволаш тамойиллари келтирилган (12-жадвалда).

12-жадвал

Амбулатория шароитида пневмонияга чалинган  беморларни антибиотиклар билан  даволаш

 

Нозологик шакли	Қўзғатувчиси	Танланган препарат	Альтернатив дорилар	Изоҳ
Пневмониянинг енгил кечиши. Ёши < 60, ёндош касаллиги йўқ	Streptococcus pneumoniae. Mycoplasma pneumoniae. Chlamydia pneumoniae. Haemophilus pneumoniae.	Перорал аминопенициллин (ҳимояланган), амоксициллин, амоксициллин/ клавуланат	Макролидлар, янги фторхинолонлар (левофлоксацин, моксифлоксацин)	Микробиологик ташҳис
Пневмониянинг енгил кечиши. Ёши > 60, ёндош касаллиги бор	Streptococcus pneumoniae. Haemophilus influenzae. Staphylococcus aureus. Enterobacteriaceae	Перорал бета-лактам антибиотиклар: амоксициллин/ клавуланат, цефуроксим аксетил	Янги фторхинолонлар (левофлоксацин, моксифлоксацин),цефтриаксон.	Микробиологик ташхиси. Ёндош касалликлар: ҚД, СЮЕ, жигар циррози, алкоголизм, наркомония.

 

Енгил пневмонияларни амбулатория шароитида даволашда Америка торакал ва Америка инфекционистлар жамияти томонидан 2000-2001 йилда макролидлар (азитромицин, кларитромицин) ва доксициклинлардан фойдаланиш тавсия этилган.

Атибактериал терапиянинг давомийлиги 7-12 кун бўлиб, клиник белгилар яхшилангандан кейин яна 3-4 кун давом эттирилади. Бу муддат микоплазма ва хламидияли пневмонияда 10-14 кун, легионеллез пневмонияда 14-21 кун, иммунодефицит пневмонияда эса бундан ҳам кўп бўлиши керак.

Касалхонадан ташқари пневмонияни қўзғатувчилари 80-90% пневмококк ва микоплазма бўлиб, уларни даволашда бета-лактам антибиотиклар (оксациллин, клоксациллин, диклоксациллин), цефалоспоринларнинг I-II авлоди, аминопенициллинлар билан бета-лактам ингибиторларидан иборат аралаш препарат (ко-амоксиклав), макролидлар (азитромицин, кларитромицин, рокситромицин, спиромицин) муҳим ўрин эгаллайди. Сўнгги йилларда  респиратор фторхинолонлар (левофлоксацин, моксифлоксацин) ҳам кенг қўлланилмоқда. Касалхонадан ташқари пневмониянинг енгил кечишида шифохонада даволаш талаб қилинмайди ва беморлар уй шароитида даволанади. Бунда амоксициллин, амоксиклав ёки замонавий макролидлар буюрилади. Ўрта ва оғир кечишида шифохона шароитида даволаш талаб этилади.

Касалхона ичи пневмониясини турли хил этиологик омиллар келтириб чиқарганлиги сабабли уларни антибиотикларга сезгирлиги аниқлаш яъни бактериологик текшириш ўтказиш мақсадга мувофиқ. Ёки фторхинолонлар, аминогликозидлар, цефалоспоринларни II-III авлоди,  ингибитор бета-лактамаз пенициллинларидан фойдаланилади. Пневмониянинг оғир ва жуда оғир кечишида ҳамда асоратлар кузатилганда антибиотиклар томир ичига юборилади. Иммунодефицит ҳолатдаги пневмоцист чақирган пневмонияда махсус терапия триметоприм сульфаметаксозол (кунда 20 ва 100 мг/кг) 10-14 кун давомида тавсия этилади.

Касаллик енгил ва ўрта оғир кечганда монотерапия, оғир кечганда ҳамда иккиламчи пневмонияда иккита ёки учта гуруҳдаги антибиотиклар комбинациясини қўллаган маъқул. Масалан, пенициллин билан аминогликозидлар, цефалоспорин билан аминогликозидлар, анаэроб инфекцияда метронидазол билан аминогликозидлар яхши самара беради. Касалхона шароитида пневмонияга чалинган беморларни антибиотиклар билан даволаш тамойиллари (13-жадвалда) келтирилган.

13-жадвал

Касалхона шароитида пневмонияга чалинган беморларни  антибиотиклар билан даволаш

 

Нозологик шакли	Қўзғатувчилари	Тавсия этиладиган антибиотиклар
Пневмониянинг енгил ва ўрта оғир кечиши	Streptococcus pneumoniae. Chlamydia pneumoniae. Haemophilus influenzae. Staphylococcus aureus. Enterobacteriaceae	Ампициллин томир ичига, амоксициллин/клавуланат, цефуроксим, цефотаксим, цефтриаксон.
Пневмониянинг оғир ва жуда оғир кечиши	Streptococcus pneumoniae. Lsgionella spp. Staphylococcusaureus. Enterobacteriaceae	Танлов препаратлари: амоксициллин/клавуланат т/и + макролид т/и, цефотаксим + макролид т/и, цеф-триаксон + макролид т/и. Альтернатив препаратлари: фторхинолонлар (цинрофлоксацин, офлоксацин) + цефалоспорин III-авлоди. Янги фторхинолонлар (лево-флоксацин, моксифлоксацин)

Изоҳ: т/и –томир ичига

 

Юқоридагилардан ташқари босқичли терапия ўтказиш ҳам мумкин. Бунда инъекция (парентерал) йўли билан антибиотиклар 2-3 кун давомида кўпроқ томир ичига, кейин таблетка ёки капсула ҳолида ичишга (перорал)  буюрилади. Ичиш учун амоксициллин/клавуланат, цефуроксим, кларитромицин, ципрофлоксацин, янги фторхинолонлардан – левофлоксацин (таваник) фойдаланилади.

14-жадвал

Пнвмонияни чақирган этиологик омилдан келиб чиқиб,  антибиотикларни танлаш

 

Клиник шакли	Қўзғатувчиси	Биринчи навбатдабуюриладиган антибиотик	Альтернатив препаратлар
Бирламчи бўлакли пневмония	Пневмококк	Пенициллин, ампициллин	Эритромицин ва бошқалар, макролидлар, азитромицин ва цефалоспоринлар
Сурункали бронхит негизидаги пневмония	Гемофил таёқчаси, стрептококк	Ампициллин, макролидлар, азитромицин	Левомицетин, фторхинолонлар ва цефалоспоринлар
Грипп негизидаги пневмония	Стафилококк, пневмококк, гемофил таёқчаси	Ампиокс, пенициллин билан бета-лактомаз нгибиторлари	Фторхинолонлар ва цефалоспоринлар
Аспирацион пневмония	Энтеробактериялар, анаэроблар	Аминогликозид+метронидазол	Фторхинолонлар ва цефалоспоринлар
Сунъий нафас вентиляцияси негизидаги пневмония	Энтеробактериялар, кўк яшил таёқча	Аминогликозидлар	Имипенем
Иммунодефицит ҳолатидаги пневмония	Энтеробактериялар, стафилококк, сапрофитлар	Пенициллин билан бета-лактомаз ингибиторлари, ампиокс, аминогликозидлар	Цефалоспоринлар ва фторхинолонлар
Атипик пневмония	Микоплазма, легионелла, хламидия	Эритромицин, яримсинтетик макролидлар, азитромицин	Фторхинолонлар

 

Олинган бактериологик текширишлар ва аниқланган патоген микроорганизмларга қарши йўналтирилган даво кўпроқ мақсадга мувофиқ. 14-15 жадвалларда пневмонияни чақирган этиологик омилдан келиб чиқиб, антибиотикларни танлаш ва уларнинг дозалари келтирилган. Атипик пневмония қўзғатувчилари ҳужайра ичида жойлашганлиги учун, унга енгил кирадиган ва кучли бактерицид таъсирга эга антибиотиклар (эритромицин, тетрациклин, рифампицин, фторхинолонлар) тайинланади.

15-жадвал

Пневмонияни даволашда қўлланиладиган антибиотиклар дозаси

 

Антибиотиклар номи	Чиқарилиш дозаси	Қўлланилиши
Табиий пенициллин: бензилпенициллинни натрийли тузи	1 000 000 – 2 000 000  ЕД	Ҳар 6-8 соатда  (м/о, в/и)
Аминопенициллинлар: Ампициллин   Амоксициллин	1,0 – 2,0 г   500 -1000 мг	Ҳар 6-8 соатда (м/о, в/и, ичишга) Ҳар 8 соатда  (ичишга)
Ҳимояланган пенициллинлар: Ампициллин+Сульбактам     Аугментин (Амоксициллин+клавуланат кислота)     Пиперациллин/тазобактам Тикарциллин+ клавуланат к-та     Оксациллин	1,5 – 3,0 (1 г ампиц. + 0,5 г сульбактам.) 1,2 г (500 мг амоксиц. + 125 мг клав. кислота) 625 мг   150-300 мг/кг 1,2 г (1,0 г тикар. + 200 мг клав. кислота) 0,5 г	Ҳар 6-8-12 соат (м/о, ичишга)     Ҳар 12 соатда  (ичишга)       Ҳар 8-12 соатда (м/о, в/и) Ҳар 8 соатда  (м/о, в/и)     Ҳар 4-6 соатда (ичишга, м/о, в/и)
Цефалоспоринлар I-авлоди: Цефазолин (кефзол) Цефалотин (кефлин) Цефалоридин (цепорин) Цефапирин (цефадил) Цефалексин (цепорекс, орацеф) Цефадроксел (дурацеф)	0,5-1,0 г 0,5-1,0 г 0,5-1,0 г 0,5-1,0 г 0,25 г 0,2 г	Ҳар 6-8 соатда  (м/о, в/и) Ҳар 4-6 соатда  (м/о, в/и) Ҳар 6 соатда  (м/о, в/и) Ҳар 6 соатда  (м/о, в/и) Ҳар 6 соатда (ичишга) Ҳар 12 соатда (ичишга)
Цефалоспоринлар II -авлоди: Цефуроксим-натрий Цефуроксим-аксетил (зиннат) Цефамандол Цефоранид Цефаклор (цеклор, панорал) Лоракарбеф	0,75-1,5 г 0,5 г 0,5-1,0 г 0,5 г 0,5 г 0,4 г	Ҳар 6-8 соатда  (м/о, в/и) Ҳар 12 соатда  (ичишга) Ҳар 6 соатда  (м/о, в/и) Ҳар 12 соатда  (м/о, в/и) Ҳар 6-8 соатда (ичишга) Ҳар 12 соатда (ичишга)
Цефалоспоринлар III -авлоди: Цефотаксим (клафоран) Цефтриаксон (лонгацеф) Цефтазидим (фортум) Цефтизоксим (цефизон) Цефтибутен Цефиксим (супракс, цефспан)	1,0-2,0 г 1,0-2,0 г 0,5-1,0 г 0,5-1,0 г 0,4 г 0,2 г	Ҳар 6-8 соатда  (м/о, в/и) Ҳар 12-24 соатда  (м/о, в/и) Ҳар 8-12 соатда  (м/о,в/и) Ҳар 8 соатда  (м/о,в/и) Ҳар 12 соатда (ичишга) Ҳар 12 соатда (ичишга)
Цефалоспоринлар IV -авлоди: Цефепим Цефпиром (кейтен)	2,0 г 1,0-2,0 г	Ҳар 12 соатда  (м/о,в/и) Ҳар 24 соатда  (в/и)
Аминогликозид: Гентамицин	80 мг	Ҳар 8 соатда  (м/о,в/и)
Макролидлар: Азитромицин Кларитромицин Рокситромицин Эритромицин	500 мг 250 мг (4-8 мг/кг) 150-300 мг 0,5 г	Ҳар 24 соатда   (ичишга) Ҳар 12 соатда   (в/и) Ҳар 12-24 соатда   (ичишга) Ҳар 6-8 соатда    (ичишга)
Фторхинолонлар: Перфлоксацин Ципрофлоксацин Офлоксацин Гатифлоксацин Левофлоксацин	400 мг 500 мг 200-300 мг 400 мг 500 мг	Ҳар 12 соатда (ичишга, в/и) Ҳар 12 соатда  (ичишга) Ҳар 8-12 соатда  (ичишга) Ҳар 24 соатда  (ичишга) Ҳар 24 соатда (ичишга, м/о)
Тетрациклинлар: Доксициклин Миноциклин	100 мг 100 мг	Ҳар 24 соатда  (ичишга) Ҳар 24 соатда  (ичишга)
Бошқа препаратлар: Рифампицин Клиндомицин   Метронидазол	600 мг 150-300 мг 300-600 мг 0,5 г	Ҳар 12-24 соатда  (в/и, ич.) Ҳар 6 соатда  (ичишга) Ҳар 6-8 соатда  (в/и) Ҳар 6-8 соатда (ичишга, в/и)

Изоҳ: м/о – мушак орасига, в/и – вена ичига

 

Патогенетик ва симптоматик даво. Дориларсиз  даволаш усуллари бронхларнинг дренаж фаолиятини яхшилашда муҳим аҳамиятга эга. Кўп миқдорда илиқ суюқлик ичиш (кунда 1,5-2,0 литргача – маданли сув, мева ва сабзавот шарбатлари, сутга кам миқдорда натрий гидрокарбонат, асал аралаштириб ичиш керак). Оқсил, В, А, ва С гуруҳ витаминларга бой таомлар. Углеводларни кунда 200-250 г. гача, тузни 4-6 г. гача чегаралаш ва кальций тузларига бой овқатлар (сут маҳсулотлари) истеъмолини кўпайтириш. Гўшт, балиқ, сабзи ва бошқа мева ҳамда сабзавотларни кўп истеъмол қилиш.

Кўкрак қафаси массажи (перкуссияли, вибрацияли, вакуумли) бронхларнинг дренаж фаолиятини  яхшилайди. Шу билан бир қаторда уни  ўпкадан қон кетишда, абсцедирланишида, кўкрак қафаси травмасида, ўпкани ўсма касалликларига шубҳа бўлганда ўтказиш мумкин эмас.

Нафас гимнастикаси дренаж функциясини яхшилайди, ҳамдамайда бронхларнинг босилишини, микроателектазлар ривожланишини олдини олади.     

Бронхларнинг дренаж фаолиятини яхшилаш учун муколитик препаратлар – протеолитик ферментлар (трипсин, химотрипсин), мукорегуляторлар (бромгексин, амброксал, лазолван), балғам кўчирувчилар – термопсис ўти, қизилмия илдизи, мукалтин, глицирам, калий йодид, пертуссин ва бошқалардан фойдалинилади.

Бронхолитиклар (метилксантин, β2 агонистлар). Санацияли бронхоскопия.

Иммун тизимини яхшиловчи препаратлар – иммуноглобулин, продигиозан, Т-активин, тималин, анаболиклар, натрий нуклеинат, левамизол, диуцифон, рибомунил, бронхомунал ва бошқалар.

Антиоксидант терапия – витамин Е, аскорбин кислота, эссенциале, эмоксипин.

Дезинтоксикацияловчи терапия – тузли эритмалар (физиологик, Рингер ва бошқалар) кунда  1-2 литргача, 5% глюкоза эритмаси кунда 400-800 мл/, реосорбилакт, альбумин кунда100-200 мл.

Микроциркуляцияни яхшилаш учун – физиологик эритмада гепарин 20000 кунда 4 бирликда, вена ичига томчилаб ёки тери остига,  реополиглюкин.

Кортикостероидлар – 60-90 мг преднизолон кўрсатма бўлганда (инфекцион-токсик шок, буйрак, жигар шикастланиши, бронхиал обструкция) вена ичига.

Гепаринотерапия– гепарин қоннинг ивувчанлигига таъсир этиб, ўпканинг майда қон томирларида қон айланишини яхшилайди, бронхлар шиллиқ қаватидаги шишни камайтиради ва дренаж фаолиятини яхшилайди. Нафас етишмовчилиги билан асоратланган пневмонияда гепарин антигипоксемик, антисеротоние, антиальдостерон ва диуретик таъсир кўрсатади. Унинг оғир кечишида гепарин 5000-10000 ТБ тери остига 4 маҳал юборилади.

Симптоматик терапия – оксигенотерапия, интерстициал ўпка шишида диуретиклар, ГКС лар, сунъий йўл билан ўпкага ҳаво бериб туриш (оғир гипоксия, интоксикация, ацидоз, эс-ҳуш ўзгариб, уйқучан бўлса, балғам кўчмаган ҳолларда), ўпка гипертензиясини камайтириш мақсадида нитратлар, эуфиллин, кальций каналлари блокаторлари, юрак етишмовчилигида юрак гликозидлари, периферик вазодилататорлар, диуретиклар, калий препаратлари ишлатилади.

Профилактика мақсадида нафас гимнастикаси, уқалаш, рефлексотерапия, электроакупунктура, галотерапия буюрилади. Реабилитациянинг физик усулларидан инфильтрат сўрилишини яхшилаш учун УЮЧ (ультра юқори частотали) терапия, индуктотерапия, электрофорез йўли билан дори юборилади. Профилактика – беморларнинг турмуш ва санитария гигиена шароитларини, овқатланишини яхшилашдан иборат бўлиши (оқсиллар, ёғлар, витаминлар етарли бўлиши) лозим.

Беморлар 6 ойгача, агар асоратлар кузатилган бўлса 10-12 ой кузатувда бўлишлари керак.